Özbekistan anayasasında Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti‘nin özerklik statüsünü teminat altına alan anayasa hususlarının değişmesi teklifinin tartışmaları tetiklemesi sonucu 1-2 Temmuz‘da Nukus‘ta protesto gösterileri baş gösterdi.
Anayasaya getirilmesi planlanan ve yansıları tetikleyen yeniliklerin başında Karakalpakistan Cumhuriyeti’nin egemenliğine yapılan atıfın çıkarılması, referandum yoluyla Özbekistan’dan çekilme fırsatının kaybedilmesi, ekonomiyi merkezi hükümetin denetimine devredeceği, lokal yasama organının bir kısmının tıpkı anda ülkenin parlamentosunda yer almaması üzere unsurlar vardı. Kelam konusu değişiklik, yaşanan protesto ve şiddet olaylarının akabinde rafa kalktı.
Özbek makamlar: 18 kişi öldü, 243’ü yaralandı
Gösterilerin patlak vermesinin akabinde Özbekistan Cumhurbaşkanı Şevket Mirziyoyev tarafından imzalanan kararnameyle Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti’nde 2 Ağustos‘a kadar akşam 7 ile sabah 5 ortasında olağanüstü hal ilan edildi.
Özbekistan Cumhuriyeti Başsavcılığı’ndan yapılan açıklamaya nazaran, hareketler sırasında 5’i ulusal muhafız temsilcisi olmak üzere 18 kişi öldü, 38’i kolluk kuvvetleri olmak üzere 243 kişi yaralandı. Olaylarla ilgili 516 kişinin gözaltına alındığını açıkladı.
Sokağa dökülen göstericilerin karşı çıktığı 70, 71, 72, 74, 75. unsurlarının mevcut versiyonlarında önerilen değişikliklerdi. Yaşanan sokak protestoları ve şiddet olaylarının akabinde Özbekistan parlamentosunun alt kanadı Yasama Meclisi, 4 Temmuz’da anayasa değişikliği tekliflerinin geri çekilmesine karar verdi.
Özbek önderden ‘Karakalpak halkı istemedikçe tek değişiklik yapılmayacak’ sözü
Hatta Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev, şovların sürdüğü Nukus’taki bir dizi temasın akabinde Karakalpak halkının kendisi istemedikçe özerk cumhuriyetin anayasasında tek bir değişiklik yapılmayacağını vurguladı.
Cumhurbaşkanı, tüm Özbekistan halkı üzere hükümran, devredilemez hak ve özgürlüklere sahip olan Karakalpak halkının kendisi istemedikçe Karakalpakistan Cumhuriyeti’ne ait Anayasa’da tek bir değişiklik yapılmayacağını vurguladı. Devlet lideri tüm halkı, Özbekleri dayanışma göstermeye ve provokatörlerin davetlerine ve aksiyonlarına boyun eğmemeye ve makul davranmaya çağırdı. Cumhurbaşkanı, “Asil ve hoşgörülü Karakalpak halkının aklı ve bilgeliğine inanıyorum” dedi.
Karakalpak idaresinin kendilerine halkın olumsuz reaksiyonunu bildirmediğine işaret eden Mirziyoyev “Anayasa ıslahatı insanların hayatlarını düzgünleştirmek için yapılıyor. Karakalpakstan sakinleri mutlu değilse, tek bir husus bile değişmeyecek. Mutlaka Yeni Özbekistan ve Yeni Karakalpakistan’ı birlikte inşa edeceğiz! Bu alandaki tüm reformlarımız ve tartışmalarımız elbet demokrasi ve hukuk kriterleri temelinde yapılmalıdır” ifadelerini kullandı.
Türkiye ve Rusya’dan Özbek idareye destek
Özbekistan’da yaklaşık bir haftalık süreçte Türkiye ve Rusya dahil pek çok üçüncü taraftan bahse ait iletiler geldi. Türkiye Dışişleri Bakanlığı, 4 Temmuz’da Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti’nde meydana gelen olaylarla ilgili, “Özbekistan idaresinin ve halkının, olayları sağduyu ve barış ile huzur ortamı içerisinde tahlile kavuşturacağına inancımız tamdır” ifadelerini kullandı.
Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin ise 5 Temmuz’da Özbek mevkidaşıyla telefon görüşmesi yaptı. Kremlin’in paylaştığı bilgiye nazaran, Putin, Özbek idaresine, protestolar karşısında alınan tedbirlere takviyesini tabir etti. İki ülke bu görüşmede ayrıyeten ‘Rus-Özbek stratejik iştirakini ve ittifakını daha da güçlendirme kararlılıklarını’ teyit etti.
Kremlin Sözcüsü Dmitriy Peskov, ‘Özbekistan’ın iç meselesi’ diyhe isimlendirdiği krizin Özbekistan idaresinin faal çalışmalarıyla çözüleceğinden hiç kuşkuları olmadığını söyledi. Rusya Dışişleri Bakanlığı da, Özbekistan’daki durumu ayaklanmalarla değil, hukuk alanında çözmeye çağırdı.
Özbek Başkonsolos: Anayasal ıslahatlar yanlış yorumlandı
Kararın geri çekildiği 4 Temmuz’a kadar Özbekistan topraklarının yüzde 37‘sini kaplayan ve ülke nüfusunun yüzde 6’sını barındıran Karakalpakistan’da yaşananları, Özbekistan Başkonsolosu Amir Said Agzamhocaev, Sputnik’in de ortalarında bulunduğu bir küme basın mensubuyla paylaştı.
Agzamhocaev, “Eylemlerinin nedeni, Özbekistan’da devam eden anayasal ıslahatların yanlış yorumlanmasıydı. Ülke liderliğinin aldığı tesirli önlemler ve kolluk kuvvetlerinin kâfi hareketleri sayesinde azmettiricilerin hukuka alışılmamış hareketleri durduruldu. Ne yazık ki ayaklanmalar sonucunda göstericiler ve kolluk kuvvetleri temsilcileri ortasında kayıplar yaşandı” diye konuştu.
‘Provokatörler, barışçıl, istikrarlı, demokratik ülkede çatışma kıvılcımı yakmak istediler’
Başkonsolos Agzamhocaev “Bu yasadışı aksiyonlar, cumhuriyetteki durumu istikrarsızlaştırmak için gençlerin zihinlerini manipüle etmeye çalışan dış yıkıcı güçlerin tesiri altına giren gençleri içeriyordu. Karakalpakistan’da meydana gelen şiddet olayları, çatışmalar ve devlet kurumlarının binalarına zorla el koyma teşebbüsleri evvelden planlanmış bir sabotajdı. Bunun gerisindeki provokatörler, barışçıl, istikrarlı, demokratik bir ülkede bir çatışma kıvılcımı yakmak istediler. Popülist sloganlar kisvesi altında, palavra haberler yayan bu düşman güçler, toplumu istikrarsızlaştırmak ve Özbekistan’ın toprak bütünlüğünü baltalamak için vatandaşları anayasa aksisi faaliyetlere dahil etmeye çalıştı. Bu, yalnızca Özbekistan’da değil, tüm Orta Asya’da durumu istikrarsızlaştırmaya yönelikti” ifadelerini kullandı.
‘Halkın sokağa çıkması gereksizdi’
Özbekistan’daki seçimler öncesi gerçekleştirdiği Karakalpakistan ziyaretleri esnasında oradaki meclisin Özbek öndere, daha sonralarda olayları tetikleyen anayasa değişiklik teklifini sunduğunu söyleyen Başkonsolos Agzamhocaev “Üstelik bu teklifin tartışılması için internetteki bir platform açıldı. Yani halkın, milletin dışarıya çıkması gereksizdi. Zira millet o platformda kendi tekliflerini söyleyebilirdi. Bugüne kadar bu platforma 70 binden fazla müracaat oldu” dedi.
Uluslararası medyanın yaşananları çarpıttığına da işaret eden Başkonsolos, “Protestolar sürerken, güvenlik güçleri Türkiye’deki TOMA’ya misal araçlardan protestolara karışan araçların üzerine kırmızı su atıyor. Bu sebeple sokaklar kırmızı oluyor. Lakin kimi medyalar ‘Nukus kana bulandı’ diye haber yapıyor. Bu yalandı. Üstelik o devirde bölgeye giren çok fazla yabancı tespit edildi. Şimdilik olayların sorumlusu şimdi net değil. Soruşturma sürüyor” diye ekledi.
Karakalpakistan’ın 100 yıllık statü
1920‘lerde Kazakistan‘ın özerk bir bölgesi olan Karakalpakistan, daha sonraları özerk bir Sovyet sosyalist cumhuriyetine dönüştürüldü ve Sovyetler’e devredildi. Karakalpakistan 1991 yılında ‘egemen bir cumhuriyet’ oldu ancak 1993 yılında Özbekistan’a dahlinin önüne açan 20 yıllık bir devletlerarası anlaşma imzalandı. Bugün tartışmalara yol açan ve hususlarında değişiklik yapılma ihtimali tartışılan muahede Karakalpakistan’ın Özbekistan’dan çekilme hakkı tanıyor.