Türkiye’de Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün hazırladığı ‘2021 Yılı İklim Değerlendirmesi’ne nazaran 1024 ‘sıradışı’ meteorolojik olay gerçekleşti. Ülkede, 2012-2021 yılları ortasını kapsayan devirde çıkan yangınlarda 226 bin 845 hektar ormanlık alan zarar görürken bu kaybın 139 bin 503 hektarı geçen yıl yaşanan büyük orman yangınlarında gerçekleşti. 2021’in Temmuz ayında başlayan ve 54 kentte tesirli olan büyük orman yangınları 15 günün sonunda denetim altına alınabildi. Bunlarla bir arada geçen yıl birebir vakitte ülkenin Batı Karadeniz bölgesinde meydana gelen sel felaketinde Sinop, Kastamonu ve Bartın şehirlerinden resmi sayılara nazaran, 82 kişi hayatını kaybetti. Selden orman yangınlarına, fırtınadan hortuma pek çok aşırı hava olayı yaşayan Türkiye, 2022’de de bu olaylara sahne olmaya devam ediyor. Salı günü başlayan yağışlarda Türkiye’nin 13 kenti etkilendi ve başşehir Ankara’da olan selde 4 kişi hayatını kaybetti.
Meydana gelen olayların akabinde uzmanlar ise iklim değişikliğinin etkilerine ve yanlış planlanan şehirlere dikkat çekiyor. Türkiye’nin 2021’de rekor düzeyde sıradışı meteorolojik olaylara sahne olmasının iklim değişikliği ile olan kontağını İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Doğanay Tolunay Sputnik’e kıymetlendirdi. TMMOB Kent Plancıları Odası Ankara Şube Lideri Ceren İlter ise kent planlamasının doğal felaketlerinin zararlarına olan tesirini aktardı.
‘İklim değişikliğinin neden olduğu çok hava olaylarının tesirlerine yanlış kentleşme üzere yanlış uygulamalar eklendiğinde çarpan tesiri yaratıyor’
Yaşanan çok hava olaylarının vakit zaman felakete dönüşebildiğine dikkat çeken Prof. Dr. Tolunay “Bunların iklim değişikliği ile ilgileri var fakat tek bir yağışa, heyelana bakılarak ‘bunlar iklim değişikliğinden olmuştur’ demek, biraz cürmü iklim değişikliğine atmak olur. Çünkü iklim değişikliğine bağlı olarak çok hava olaylarında artışlar bekleniyor. Kuraklıklar, seller, heyelanlar, orman yangınları, fırtınalar, dolular üzere çok hava olaylarının şiddetini, müddetini, sıklığını ve tesir alanını iklim değişikliği artırıyor. Ancak iklim dediğimiz olay uzun yıllardaki meteorolojik olayların ortalaması ve iklim değişikliğine bağlı olarak yağış ve sıcaklık rejimleri değişiyor ve şiddetli sağanak yağışlarda artış oluyor. Bunlar gelecekte de olacak. Ancak iklim değişikliğinden bağımsız olarak yapılan çeşitli yanlış uygulamalar da çok hava olaylarının tesirini ve yol açtığı ziyanların daha fazla olmasına neden oluyor. İnsan tesiriyle oluşan yanlış kentleşme, dere taşkın yataklarında yapılaşma, alınmaması üzere çeşitli olaylar iklim değişikliğinin tesirlerinin şiddetlenmesine neden oluyor, bunlara da çarpan tesiri diyoruz. Yani iklim değişikliği ile çok hava olayları artarken biz insanların yaptığı iklim değişikliğini hiç dikkate almadan yaptığımız faaliyetler zararın büyümesine neden oluyor” dedi.
Aşırı hava olaylarının tesirlerini azaltmak için neler yapılmalı?
İklim değişikliğinin olumsuz tesirlerini azaltmak için yapılması gerekenleri sıralayan Tolunay, şu tabirleri kullandı:
‘İklim değişikliğinin yol açtığı ekstrem hava olaylarındaki artış orman yangını riskini artırıyor’
Türkiye’nin 2021 yazında büyük orman yangınları yaşamasının ekstrem meteorolojik şartlarla kontağının olduğuna işaret eden Tolunay “Hatta öncesinde Ege ve Akdeniz bölgesinde 3-4 ay neredeyse hiç yağmur yağmamıştı. Toprak ve toprağın üzerindeki yanıcı hususlar epey kuruydu. Temmuz sonu itibariyle sıcaklıklar o bölgede bugüne kadar ölçülmüş en yüksek sıcaklıklardı, sıcaklık rekorları kırılmıştı. Gölgede 45 santigrat derece sıcaklıklar ölçülmüştü. Tıpkı vakitte hava nemi düşmüş ve şiddetli rüzgar vardı. Tekrar bunlar çok ekstrem durumlardı. Bu ekstrem koşullarda bir kıvılcımla çıkan yangın çok süratli halde geniş alanlara yayıldı. İklim değişikliği de kurak devirlerin uzaması, uzun müddet yağış olmaması ya da azamî sıcaklıkların giderek daha da yüksek derecelere ulaşması ve rekorların kırılması sonucunda olumsuz meteorolojik sonuçları artırıyor ve risk oluşturuyor. Bu sırada çıkabilecek ufacık bir yangın çok süratli büyüyerek geniş alanlara yayılabiliyor. Dolayısıyla iklim değişikliğinin yol açtığı ekstrem hava olaylarındaki artış da orman yangını riskini artırıyor. Orman yangınları ile iklim değişikliği ortasında bu türlü bir alaka var” sözlerini kullandı.
Türkiye’de bu yaz aylarında da büyük orman yangınları olur mu?
Mevcut durumda, Türkiye’nin pek çok noktasında yağmur yağdığını belirten Tolunay “Haziran ortasına kadar yağışların olması ormandaki kurumuş otları, ağaçlardan dökülmüş yaprakların nemli halde olmasına neden oldu. 1 hafta, 10 gün içerisinde çok büyük yangın beklememek gerekiyor. Fakat bundan sonra Haziran sonu, Temmuz ayında, rastgele bir çok sıcak hava dalgası geldiğinde yeniden 45 santigrat dereceyi bulursa sıcaklıklar, bunun sonucunda da nemli olan o yanıcı hususlar kurursa yeniden büyük yangın çıkma riski var. Fakat yakın bir gelecekte, birkaç hafta içerisinde büyük yangınlar oluşmaz. Fakat takip etmek, Haziran sonu Temmuz ayı itibariyle sıcak hava dalgaları ile birlikte yağışlardan sonra nemlenen yanıcı organik unsur kurudukça risk büyüyecektir” dedi.
‘Rant ve sermaye odaklı kent planlaması anlayışında kentlerin doğal eşikleri dikkate alınmıyor’
Türkiye’deki çok hava olaylarının felakete dönüşmesinde planlamanın rolünün çok yüksek olduğunu tabir eden TMMOB Kent Plancıları Odası Ankara Şube Lideri İlter “Bunun en temel nedeni ise artık imar planları yapılırken bir kenti yönetmek korkusuyla ve kentin gelişimini sağlamak emeliyle değil, rant odaklı ve sermayenin istekleri doğrultusunda planlama çalışmaları yapılıyor. Bütüncül bir planlama çalışması yapılmıyor. Bunu çok ender görüyoruz. Bütüncül planmadan kastım da şu; kenti bir bütün olarak planlamak var, bir de kenti projeci halde yönetmek var. Bu durum yalnızca parsel bazlı değişikliklerle, örneğin kent dokusuna hiç uymayan çok yüksek katlı binaların oluşması üzere düşünebiliriz. Hasebiyle bu biçim bir planlama anlayışıyla kentlerin artık doğal eşikleri dikkate alınmıyor. Kent güya dümdüz bir kağıttan ibaretmiş üzere algılanıyor. Dağları, zirveleri, vadileri, dereleri, su havzaları da bu tip bir planlama anlayışının paha verdiği pahalar değil” dedi ve ekledi:
‘Kentler yırtıcı bir formda büyüdükçe derelerin üstü kapatılıyor, vadi tabanları imara açılıyor, kıyılar dolduruluyor’
“Diğer taraftan bu doğal pahalar o kadar kıymetsiz bir hale geliyor ki kentler yabanî bir halde büyüdükçe derelerin üstü kapatılıyor, vadi tabanları imara açılıyor, kıyılar dolduruluyor ya da en yüksek yerde bina yapmak uğruna dağların, zirvelerin üstünde sivri sivri binalar ortaya çıkıyor. Örneğin Ankara’da hava koridoru olarak isimlendirilen İmrahor Vadisi’nin önü yüksek katlı binalarla kapatılıyor. Bu olaylar sonucunda, bu üzere afetlerle yüzleşiyoruz. Bir öbür örnek, aslında yaz aylarında Batı Karadeniz’de yaşananlar. Bozkurt felaketi, planlamanın tabiat ile entegre olamayışının en bariz örneklerinden biri. Ankara’da da keza tıpkı biçimde. Derelerin üstü kapatıldı, bunu artık çokça kere lisana getirdik. Öbür taraftan esasen Ankara’nın coğrafik yapısı da sellerin oluşumunda bir sebep. Zira üç tarafı dağlarla çevrili ve batıya yanlışsız uzanan havzaya yanlışsız açılma kelam konusu. Bu durumda da aslında kent merkezinin bu çanak içinde yer almış olması suların buralarda birikmesine neden oluyor.”
Aşırı hava olaylarının tesirlerinden planlama ile kurtulmak mümkün mü?
Felaketlerin bir öbür nedeninin de iklim değişikliği olduğuna işaret eden İlter “Bununla birlikte çok ve periyodik hava olayları dışında farklı durumlarla yüz yüze geliyoruz. Bu olayların daha sık yaşanacağı da bir gerçek. Bu gerçek de artık planlamanın bir konusu. Bunu görmezden gelerek, öteleyerek yok sayamayız, planlamanın en önemli hususlarından biri. Hasebiyle bu tip olaylarla daha sık müsabakamız kaçınılmaz. Tüm bunları göz önüne aldığımızda, olağan düzeltme imkanımız var. Bilim ve teknik imkan veriyor. Örneğin vadi tabanları açılarak, derelerin etrafında rekreatif alanlar yaratarak, su geçirimsiz yüzeyleri su geçirimli hale dönüştürerek yapılabilir. Bizim kentsel dönüşümden anladığımız şey ‘emsalin yükselmesi’. Lakin kent içinde de ekonomik ömrünü yitiren alanları hakikaten problemli bir halde dönüştürmemek, emsal artışı yapmamak, yapılaşmayı artırmamak da bir tahlil olabilir. Minimal ölçekte de olsa planlamanın konusu haline getirebiliriz. Makro ölçekte de düşünülen birçok tedbir buna dahil edilebilir” sözlerini kullandı.