Bu yazı maddi düşüncedeki bekarlar için gelsin
“Düğün külfeti” bir vakitler kanunla yasaktı
Vakanüvis
Türkiye, pandemide olağanlaşma sinyalleri verirken, yaz aylarıyla birlikte düğün mevsimi de başlayacak. Gösterişli, masraflı düğünler ise çabucak her periyot bilhassa dar gelirli damat adaylarının, “erkek tarafı”nın kaygılı düşü oldu, oluyor. Meğer bir vakitler masraflı düğün yapılmasını önlemek için kanun çıkartılmıştı. “Men-i İsrafat Kanunu”, CHP’nin başvurusu üzerine Anayasa Mahkemesi tarafından iptal edildiği 1968 yılına kadar yürürlükte kalmıştı.
BEL BÜKEN DÜĞÜNLER OSMANLI’NIN DA GÜNDEMİNDEYDİ
Türk toplumunun en klasik hallerinden birisi hiç elbet gösterişli düğünler. Çok uzun asırlar boyunca Türk toplum yapısı pek çok değişim geçirse de “düğün formatı” fazla değişmedi. “Şan olsun”, “Etraf ne der?”, “Kız tarafı istiyor”, “Başlık parası şartı” gibi yaklaşımlar, bilhassa dar gelirli damat adayları ve ailelerini sıkınıtya soktu. Bu toplumsal sorun hala de devam etmekte.
Afyon Kocatepe Üniversitesi Tarih Bölümü’nden Dr. Feyza Kurnaz Şahin, bu hususa eğilen akademsiyenlerden birisi. Şahin’in “İlk TBMM’nin Tasarruf Önlemlerine Bir Örnek: Düğünlerde Men-i İsrâfat Kanunu” başlıklı makalesinde, Osmanlı İmparatorluğu periyodunda de sorunun varlığına dikkat çekilerek, padişahların israfla ilgili fermanlar yayınladığı anlatılıyor. Bunlardan birisi, başlık paraları ile ilgili yayınlanmıştı.
Harput Sancağı’ndan İstanbul’a yazılan bir dilekçede, başlık parasının gençlerin evlenmesini zorlaştırdığı, münasebetiyle nüfus artışını da olumsuz etkilediğinden bahisle duruma vaziyet edilmesi istenmişti. Bunu üzerine Eylül 1831’de Harput’a gönderilen padişah fermanında, ölçüsü 800 – 1.500 kuruşu bulan “başlık parası”nın alınıp verilmesinin yasaklandığı bildirilmişti.
GENÇLER BASİTÇE EVLENEMEYİNCE FUHUŞ ARTIYOR
Mayıs 1844’te ise Padişah Abdülmecid, yayınladığı bir öbür femanla hem şatafatlı düğünlerin de hem de ölçüsü her geçen gün artan “başlık parası”nın toplum için ziyanlı sonuçları ortaya çıktığı için mahallî yöneticilerin bahse titizlikle eğilip fahiş harcamalara mani olmalarını istemişti. Lakin fermanlarla beklenen sonuç alınamayınca, 1872’de “İzdivâc ve Tenâküh”adıyla bir yasa çıkartılmıştı. Kanunla ilgili duyuruda, “Düğünlerde yapılan masrafların israf nedeniyle dinen de uygun olmadığı, gençlerin evlenemediği, evlenenlerin ise altından kalkamayacak derecede borca girdikleri, nüfusun azaldığı, bayan ve erkeğin legal olmayan yollara başvurduğu, fuhuşun arttığı, bu sebeplere bağlı cinayetlerin de çoğaldığı” tabir edilmişti.
BİRİNCİ MECLİS’İN BİRİNCİ KANUNLARINDAN BİRİSİ
23 Nisan 1920’de açılan Büyük Millet Meclisi’nin öncelikle gündemine aldığı mevzular ortasında başlık parası ve düğünlerdeki israf da vardı. Trabzon Mebusu Hüsrev Bey’in, 1 Haziran 1920 tarihinde Meclis Genel Kurulu’na sunduğu “Düğünlerde İsrâfatın Men’ine Dair” kanun teklifinin münasebetinde şöyle deniliyordu:
“Köylümüz düğün yüzünden pek perişan oluyor. Saadet ocağı diye kurulan aile düğün isrâfatı yüzünden borç içinde kalıyor. Ailenin sonu sefalete varıyor. Köylüler, Hükümet-i Milliyemizden bu isrâfatın önüne geçecek evâmirin isdârını bekliyor. Genel bir derd-i içtimaî olan bu hale karşı Büyük Millet Meclisinin bir karar vermesi lâzımdır. Meselâ, kına gecesi, alkollü, çalgılı davetler aygıt asmak, teşhir etmek, düğün bohçaları, armağan takdimi, aygıt tedariki için mal ve mülk satmak, borç etmek otomobil alayları üzere isrâfatın men’i ve fukaranın rencide olmaması için vakti hali olanlara bile müsaade olunmamasını teklif eylerim.”
HÜSREV GEREDE’NİN ÖNERGESİ
Hüsrev Bey’in önergesi, birkaç cılız itiraz dışında Meclis genelinin takdir ve tasvibini kazanmıştı. Kanunun çıkmasını destekleyen isimlerden birisi olan Tunalı Hilmi Beyefendi, Genel Kurul’da yaptığı konuşmada, bilhassa “kız kaçırma” olaylarına temas ederek, “Masraflar çok olunca kız kaçırmalar arttı. Bu da evlenen gençlerin aileleri ortasında hasımlığa yol açmakta” demişti. Sayıları az olan kanuna muhalif isimlerden Siirt Mebusu Mustafa Sabri Efendi ise geleneklerin kanunla yasaklanmasının filiyatta işe yaramayacağı görüşünü lisana getirmişti. Sabri Efendi, “Mesela, 25 sofra yapacak lakin denetime gelenlere ‘5 masa yaptım’ diyecektir. Keza, zenginler bu kararları hiç kabul etmeyecektir” tabirlerini kullanmıştı. Teklif, 25 Kasım 1920’de kabul edilerek yasalamıştı.
VALİLİK GENELGESİNDEN: GELİNE TAKI TAKMAK YASAK
Kanunun genel hususları, yıllar içinde yönetmeliklerle detaylandırılmıştı. Örneğin, İstanbul Valiliği tarafından 1926 yılında yayınlanan bir genelgede, düğünlerde yapılan gereksiz masrafların yasak olmasına karşın kentin birçok yerinde devam ettiğinin tespit edildiği söz edilerek, kanunun odunsuz uygulanması istenmişti.
Genelgede, ilgili konular bir sefer daha hatırlatılmıştı: “Geline ilişkin çeyiz merasimi yapılmayacak ve çeyiz verilmeyecektir. Gelin otomobilini beş otomobilden diğer otomobil takip etmeyecektir. Gelin odasında askı asılması, nişan ve etraf merasimi yapılması yasaktır. Düğün için her nevi armağan götürülmesi yasaktır. Düğün bir günden fazla devam etmeyecektir. Düğün için genel salonlarda balo, çay üzere ziyafetler verilmeyecektir. Loğusa vesilesi ile de ziyafet vermek, armağan götürmek yasaklanmıştır. Sünnet düğünü yapılamaz, yalnız aile ortasında özel olarak cümbüş düzenlenebilir. Sünnet çocukları mücevheratla sokaklarda gezdirilemezler.”
OTELCİLER, TERZİLER, BAKIRCILAR, KUYUMCULAR, ÇALGICILAR İSYAN ETTİ
Men-i İsrafat kanunu kararlı bir halde uygulanınca, toplumdaki kimi meslek kolları ise yasakların gevşetilmesi için kamuoyu oluşturmaya çalışmışlardı. Otel sahipleri, çalışanları, sürücüler, terziler, çiçekçiler, pastacılar, çalgıcılar hem basından hem de siyasi ve idari takımdan isimlere ulaşıp, uygulamaların kendilerini güç duruma soktuğunu anlatmaya başlamışlardı. Otel sahipleri, ortak verdikleri bir dilekçede, “Otellerimzide düğün yapmak yasak ancak Halkevleri’nde yasak değil. Bu durum haksız rekabete yol açmakta” görüşünü lisana getirmişlerdi.
CHP ANAYASA MAHKEMESİ’NE GİTTİ: KÖÇEK OYNATAMAMAK İNSAN HAKLARI İHLALİ
Düğünlerde israfın önlenmesi kanunu, kararları kâh gevşetilerek kâh sıkı takip edilerek yıllar içinde uygulandı. Nihayet CHP Milletvekili Reşit Ülker, Şubat 1963’te bir önerge hazırlayarak kanunun kaldırılmasını istedi. CHP Kümesi ise kanunun iptali için Anayasa Mahkemesine başvurulmasını tercih etti.
CHP’nin iptal dilekçesinde, “Çeyizin eşe dosta davetlilere gösterilmesi, çeyizin açıktan nakledilmesi, damat tarafından iki kattan daha fazla elbise ikram edilmesi, düğünde bir günden fazla çalgı çaldırılması ve ziyafet verilmesi, nişan merasimi, sünnet düğünü yapılması, etraf merasimi düzenlenmesi ve köçek oynatılmasının yasaklanmasının kişi hürriyetine ve mülkiyet hakkına aykırıdır” sözlerine yer verildi.
Sonuçta bu farklı kanun, Anayasa Mahkemesi’nin 20 Eylül 1966’da tarihli kararıyla iptal edildi. Gerekçeli kararın 8 Mayıs 1967’de Resmi Gazete’de yayınlamasının akabinde Men-i İsrafat Kanunu yürürlükten kaldırılmış oldu.