Mimar Sinan’ın “kuş kondurmayan” tekniği
Vakanüvis
Sadece Türkiye’de değil, artık hudutlarımız dışında kalan coğrafyalarda da onlarca yapıta imza atan büyük usta Mimar Sinan’ın, pek çok çalışmasında birbirinden farklı “sırları” olduğu bir sır değil. Yüksek mimarî zekâsıyla bazen teknik zorlukları aşan Sinan, bazen de inşa ettiği yapıtıyla “mesaj” veriyordu. İstanbul Üsküdar’daki Şemsi Paşa Camii, büyük mimarın böylesi ileti yüklü yapıtlarından birisiydi.
Sokullu’nun yaptırdığı mescide laf söyleyince…
Şemsi Ahmet Paşa, Padişah III. Murad’ın saltanat devrinde, 1579-1580 yıllarında Sadrazamlık yapmıştı. İsfendiyaroğullarından Kızıl Ahmedzade Mirza Paşa’nın oğlu olan Şemsi Paşa’nın annesi II. Beyazid’in torunu Şahnisa Hanım’dı. Paşa Enderun’da eğitim almış; Mâbeyn’de Kapıcıbaşılık, Yeniçeri Ağalığı, Sipahiler Ağalığı, ve nihayet Sadrazamlık vazifelerinde bulunmuştu.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’nde Erhan Afyoncu’nun kaleme aldığı “Şemsi Ahmed Paşa” maddesinde anlatıldığına nazaran, imparatorluğun güçlü ismi Sokullu Mehmet Paşa ile yıldızı pek barışmayan Şemsi Ahmed Paşa ortasında nadiren irtibat oluyor, olduğunda da karşılıklı iğnelemeler yaşanıyordu. Osmanlı tarihçisi Dursun Gürlek’in 11 Ekim 2020 tarihli Yeni Şafak gazetesindeki köşe yazısında aktardığı bir anekdotta, ikili ortasında yaşanan bir diyalog yeniden bu türlü iğnelemeli olmuştu. Şemsi Paşa, Sokullu Mehmet Paşa’nın yaptırdığı mescide dair yalnızca olumsuz bir şey söylemiş olmak için, “Paşa bak, Sinan’a cami yaptırdın ancak doruğuna kuşlar pisliyor.” demişti.
Mimar Sinan’dan “kuş konmayan cami”
Bu konuşma mazide kalmış, bir mühlet sonra ise Şemsi Ahmed Paşa da bir cami yaptırmaya karar vermişti. Lakin Sokullu’ya söyledikleri aklına gelen Şemsi Ahmed Paşa, karşılık bir kinayeye muhatap olacağı kaygısıyla kara kara düşünmeye başlamıştı.Gidip kaygısını Mimar Sinan’a anlatan Şemsi Paşa, büyük mimardan, “Gökyüzünü gören her şey kuşların maksadıdır fakat merak etme, ben sana kuş konmayan bir cami yapacağım.” cevabını almıştı.
Şemsi Ahmed Paşa, böylesine argümanlı meydan okumayla yapılacak caminin nasıl inşa edilebileceğini düşünürken; Mimar Sinan, dediği üzere Üsküdar’da üzerine kuş konmayan bir cami inşa etmişti. Cami yeri için öncelikle kuşların yanaşamayacağı bir pozisyon düşünen Mimar Sinan, bu emelle Marmara denizi ile Boğaz’ın kesiştiği noktayı seçmişti. Üsküdar’daki bu yer, nitekim de çok sert rüzgârlar alıyordu. Mimar Sinan birinci olarak buraya bir dalgakıran inşa etmişti. Dahi mimar, dalgakırana çarpan dalgaların kıyıyla sert bir yansımaya gireceğini, böylelikle kuşların mescide yanaşmak istediklerinde birinci mahzurla karşılaşacaklarını düşünmüştü.
Mimar Sinan, bu önlemle de yetinmemiş, caminin kubbesini yaparken diğer teknik tedbirler de almıştı. Buna nazaran, caminin kubbesindeki kanalları üste yanlışsız eğimli yapmış, bu kanallara gelen rüzgâr da üst gerçek üfleme yaparken ses çıkararak, kuşları ürkütüp mescitten uzak tutan bir düzenek haline gelmişti.
Adı, bugün bile “Kuş Konmaz Camii”
Dursun Gürlek, caminin asırlardır “kuş konmamasıyla” ünlü olduğunu belirterek, halkın da camiyi “Kuş Konmaz Camii” olarak isimlendirdiğini anlatmıştı:
“Üsküdar’da kıyıda, Mimar Sinan tarafından yapılmış ‘Şemsi Ahmet Paşa Külliyesi’ (diğer isimleri ile Şems Mescidi, Şemsi Paşa Camii, Kuş Konmaz Camii) bulunmaktadır. Girişte bulunan bir kitabede camiin 1580’de tamamlandığını bildirmektedir. Ne yazık ki, bu Mimar Sinan yapıtı, tek parti evresinde ahır haline getirildi. Hatta Vakıflar tarafından satılacağı bile söylendi. Şemsi Paşa Camii’nin asli hüviyetini kazanmasında İbrahim Hakkı Konyalı’nın büyük hissesi vardır. Merhum tarihçimiz, 7 Nisan 1938 tarihli Tan gazetesinde ‘Koca Sinan’ın Ahır Yapılan Son Eseri’ başlığıyla yayımladığı yazıda hem kamuoyunun, hem de yetkililerin dikkatini bu mevzuya çekti. Gerekli süreçler yapılıp onarıma başlandı. 1942’nin Haziranında külliyenin tamiratı tamamlandı.
Mimar Sinan bu mescide bilerek “Kuş Evi” yapmadı
Bu şık mabedin bir ismi da ‘Kuş Konmaz Camii’dir. Sanki sahiden kuş konmuyor mu? Yıllardır gemilerle yanı başından geçtiğim, tekraren şahsen ziyaret ettiğim halde sahiden de kubbesine, minaresine, hatta avlusuna kuş konduğunu görmedim. Kuş olsaydım herhalde ben de konmazdım. Zira Marmara ile Boğaz’ın kesiştiği bu noktada esen sert rüzgârlar, derin dalgalar camiyi ve etrafını çok etkiliyor. Rıhtımdan yükselen tuzlu deniz suyu her yükselişte bu olumsuz etkiyi daha da kuvvetlendiriyor. İşte bundan ötürü ‘Kuşkonmaz Camii’ne sahiden kuşlar konmuyor. Sinan da bunu bildiği için ‘Kuşkonmaz Camii’ne kuş meskeni yapmadı.”
İBB’nin projesi camiyi çatlatmıştı
Bu ortada Kuş Konmaz Camii, İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin yol projesi nedeniyle geçtiğimiz yıl büyük bir tehlike atlatmıştı. İBB’nin projesiyle caminin yalı özelliği ortadan kaldırılarak, denizle ortasına yol yapmak için kazık çakılmak istenmişti. Ön çalışmalar başlandığında ise Şemsi Paşa Camii’nin duvarlarında çatlamalar görülmüş, bu durum büyük reaksiyon toplamıştı. Ünlü tarihçi Prof. Dr. İlber Ortaylı da İstanbul Büyükşehir Belediyesi idaresini eleştirerek, “Burayı genişletecekler, sonra da oturup çay içecekler herhalde. Buraya kazık çakılacaksa Mimar Sinan’ın vaktinde âlâsı çakılırdı. Niçin Mimar Sinan denizi doldurmamış da sen dolduruyorsun?” demişti. Reaksiyonlar üzerine İBB idaresi projeyi durdurmuştu.