Bu yazı, kısıtlamalardan şikayet edenlere gelsin…
Vebada, sokağa çıkanı öldürüyorlarmış
Vakanüvis
Dünya pandemiyle yatıp kalkıyor. Toplumlar huzursuz, devletler teyakkuzda. Kamu otoriteleri, salgını en az hasarla atlatabilmek için peşpeşe yeni kararlar alıyor, genelgeler yayınlıyorlar.
Elbette geçmişte de salgınlar yaşanmıştı ve o vakitlerde da pek çok genelge yayınlanmıştı. Fransa’da, 1600’lerden bir genelge ise salgınlarda idarelerin bazen ne kadar katı kurallar getirebileceğini gösteriyor.
DIŞARI ÇIKMA, YOKSA ÖLDÜRÜLÜRSÜN
Ünlü Fransız felsefeci Michel Foucault’un “Hapishanenin Doğuşu” isimli kitabına aldığı, veba salgını periyoduna ilişkin bir yönetmeliğin kararları “evden müsaadesiz çıkanları öldürmek” yahut “insanları, kapıları dışarıdan kilitlenmiş konutlara kapatmak” üzere unsurlar içeriyor. Foucault, Fransa’nın Vincennes kentinde, 1691 yılında yayınlanan talimatnamede önceliğin “katı bir mekânsal çerçeveleme” olduğunu belirtiyor:
“Kentin ve ‘mücavir alanın’ kapatılması, buradan dışarı çıkmanın yasaklanması – tersine davranışlar vefatla cezalandırılır -, başıboş hayvanların hepsinin öldürülmesi; kentin, herbirinin başına yetkili bir eminin getirildiği mahallelere bölünmesi. Her cadde bir temsilcinin idaresine verilmektedir; o da burayı nezaret altında tutmaktadır; şayet buradan ayrılırsa öldürülür. Belirtilen günde herkesin meskenine kapanması emredilmektedir, konuttan çıkmak vefatla yasaklanmıştır.”
BEŞERLER MESKENLERİNE KİLİTLENİYORDU
Talimatnamede, temsilcinin herkesin kapısını şahsen dışarıdan kapatmakla misyonlu olduğu, sonra da anahtarları mahalle eminine teslim etmesi gerektiği, eminin de bu anahtarları karantina bitene kadar koruma etmek zorunda olduğu belirtiliyor. Yönetmelikte daha sonra şu kararlar yer alıyor:
“Her aile erzak yığmış olmalıdır; lakin şarap ve ekmek için caddede ve meskenlerin ortasında küçük tahta kanallar yapılmıştır, bunlar mal sağlayıcılarla halk ortasında bağlantı olmadan, herkesin gereksiniminin karşılamasını sağlamaktadırlar; et, balık ve otlar
için kaldıraçlar ve sepetler kullanılmaktadır. Şayet konuttan kesinlikle çıkmak gerekirse, bu sırayla yapılacak ve beşerler her tıp müsabakadan kaçınacaklardır. Sokakta sırf eminler, temsilciler, muhafız askerleri ve mevt olduğunda da ‘kargalar’ (ölü gömücüler) dolaşacaklardır. Bu ‘kargalar’, hastaları taşıyan, ölüleri gömen, en ismi ve iğrenç işleri yapan fakir şahıslardır.”
HER GÜN MESKENLERİNİN CAMINA ÇIKIP “BURADAYIM” DİYORLARDI
Veba salgını sırasında alınan bu tedbirlerle kentin “parçalara bölünmüş, hareketsiz, donmuş bir mekân” dönüştüğünü anlatan Foucault, “Herkesi kendi yerine istiflenmiştir. Şayet yerinden ayrılırsa hayatından olur; ya salgın hastalığa tutularak ya da cezalandırılarak.” diye yazıyor. Talimatname kararları Foucault’un anlatımıyla şöyle ilerliyor:
“Teftiş daimdir. Bakışlar her yerde uyanıktır: Yeterli subayların ve varlıklı şahısların komutasındaki büyücek bir milis birliği kapılarda, belediye konağında ve bütün mahallelerde fazla telaşlı olmayan halkı itaatkâr kılmak ve yöneticilerin otoritelerini daha mutlak hale getirmek ve tıpkı vakitte her çeşit düzensizliği, hırsızlığı ve yağmayı nezaret altında tutmak üzere muhafız birlikleri vardır. Kapılarda, nezaret yerlerinde, her caddenin bitiminde devriyeler bulunmaktadır. Emin hergün, kendi misyon alanı olan mahalleyi ziyaret etmekte, temsilcilerin misyonlarını yapıp yapmadıklarını, halkın onlardan yakınıp yakınmadığını denetlemektedir; halk, temsilcilerin aksiyonlarını nezaret altında tutmaktadır. Temsilci de her gün sorumluluğu altındaki caddeyi gözden geçirmekte; her meskenin önünde durmakta; herkesi pencerelere çıkartmakta (avluya bakan tarafta oturanlar cadde tarafında, sırf onların kendilerini gösterebilecekleri birer pencere edinmek zorundadırlar); herkesi ismiyle çağırmakta; herkesten durumları hakkında teker teker bilgi almaktadır; halk bu sonriara gerçek karşılık vermek zorundadır; yoksa hayatlarını kaybederler; şayet birisi pencereye çıkmazsa, temsilci bunun nedenini sormak zorundadır, bu yolla ölülerin ve hastaların saklanıp saklanmadıklarını kolay kolay keşfedecek. Herkes kendi kafesine kapatılmış, kendi penceresinde, ismi okunduğunda karşılık vermekte ve istenildiğinde kendini göstermektedir, bu canlıların ve ölülerin büyük teftişidir.”
ÇOK KAPSAMLI BİR KAYIT SİSTEMİ VARDI
Bu nezaret altında tutma, daima ve çok ayrıntılı hazırlanmış bir kayıt sisteminden dayanak almaktaydı:
“Temsilcilerin eminlere, eminlerin belediye meclisi üyeleri yahut liderine verdikleri raporlar. ‘Kilit altına alma’nın başlangıcında, kentte bulunan tüm halkın rolleri belirlenmektedir. Hiç kimseyi dışarıda bırakmayacak bir biçimde, isim, yaş, cinsiyetleri buraya yazılmaktadır. Bunun bir öreği mahalle eminine, bir başkası de gündelik davetleri yapabilmesi için temsilciye verilmektedir. Ziyaretler esnasında gözlenen herşey – vefatlar, hastalıklar, talepler, düzensizlikler – not edilip eminlere ve yöneticilere aktarılmaktadır. Bunlar tıbbi tedavilere el koymuşlardır, sorumlu bir doktor atamışlardır; bu doktorlardan öbür ‘yargıçların buyruklarına karşın salgına yakalanan hastaların saklanmalarını ve tedavilerini önlemek üzere’ yazılı bir pusula almayan hiçbir doktorun tedavi etme, eczacının ilaç hazırlama, günah çıkartıcının hasta ziyaret hakkı yoktur. Hastalığın kaydı daima ve merkezi olmak zorundadır.”
FOUCAULT: VEBAYA DÜZENLE KARŞILIK VERMEK
Michel Foucault, bütün bu tedbirleri değerlendirmesini şöyle tamamlıyor:
“Bireylerin sabit bir yere kapatılmaları, en küçük hareketlerin bile denetlendiği, bütün olayların kaydedildiği, kesintisiz bir yazı faaliyetinin merkez ile çevreyi birbirlerine bağladığı, iktidarın hiyerarşik ve daima bir biçimine nazaran, hiçbir paylaşım olmadan icra edildiği, her bireyin daima olarak saptandığı, incelendiği ve canlılar, hastalar ve ölüler olarak dağıtıma tâbi tutulduğu bu kapalı, kesimlere ayrılmış ve her noktası itibariyle nezaret altında olan yerde, bütün bu ögeler bütüncül bir disiplinsel düzeneğin modelini meydana, getirmektedirler. Vebaya düzenle karşılık verilmektedir; bu sistemin fonksiyonu, bütün karışıklıkları ortadan kaldırmaktır.”